каплаш
-ем
крыть, покрывать, покрыть чем-либо; накрывать, накрыть
Ончена, кава шемын койын леведалтын толеш. «Мо тиде тыгай? – шонена семынна. – Мо тыге мемнам каплынеже?» А. Юзыкайн Смотрим, небо обволакивается и становится всё темнее. «Что это такое? – думаем про себя. – Что хочет накрыть нас?»
Сравни с: петыраш, леведаш
капльык
Г.
капля
Юр капльык капля дождя.
Теве целый кружкам ыдырал колтышым, а пӱжвӹдшӹ ик капльык веле. Г. Матюковский Вот выпил полную кружку, а поту – одна капля.
Смотри также: чӱчалтыш
капора
тело, телосложение, фигура
Ончет, капораже, тӱжвал тӱсшӧ дене тудак, вучымо еҥетак. В. Юксерн Смотришь, по телосложению, по внешнему виду тот же человек, которого ждёшь.
Сравни с: кап-кыл
капот
тех. капот (тӱрлӧ механизмын нӧлталаш лийман петыртышыже)
Самолёт капот капот самолёта
автомашина капот капот автомашины.
(Виктор:) Мый кабине гыч тӧрштен лектым, капотым нӧлталын, краникым почым. М. Рыбаков (Виктор:) Я выпрыгнул из кабины, поднял капот, открыл краник.
капрал
капрал (изирак военный чин; тиде чинан командир)
«Ну ӧрдыжкырак!» – капралын шыде йӱкшӧ шокта. К. Васин «Ну, в ту сторону!» – слышен сердитый голос капрала.
капрон
1. капрон (искусственный ярым; тиде ярым гыч ыштыме куэм)
Капрон гыч ыштыме чулка чулки из капрона.
2. в поз.опр. капроновый
Капрон шовыч капроновый платок.
Ок уж кува капрон чулкажым. М. Большаков Не видит старушка свои капроновые чулки.
Сравни с: капроновый
капроновый
капроновый (капрон гыч ыштыме)
Ӱмбалныже – капроновый блузко, канде-канде юбко. А. Асаев На ней – капроновая блузка, синяя юбка.
капсюль
капсюль (пудештше веществан патронысо калпачок)
Патрон капсюль капсюль патрона.
А капсюль тӱрлӧ лиеш. Южо годым тудо огешат пудешт. А. Юзыкайн А капсюли бывают разные. Иногда они и не взрываются.
капташка
Г.
тюбетейка
Якшар капташка красная тюбетейка.
Сары кыткы мӹнь ылам, сар капташка вуйыштем. П. Першут Я – жёлтый муравей, жёлтая тюбетейка на моей голове.
каптыра
убогий
Ужар куэр каптыра марий ялым иган чыве гай шылтен. О. Шабдар Зелёный березняк заслонил убогую марийскую деревню, будто наседка своих цыплят.
каптыран
убого
Тыгай йӱштӧ кечыште Куэръял пеш каптыран коеш. О. Шабдар В такой холодный день Куэръял выглядит очень убого.
каптырма
диал. крючок
У мыжерлан каптырмам ургаш шонем. Ӱпымарий На новый кафтан думаю пришить крючки.
Смотри также: руалтыш
каптёрко
разг. каптёрка (воинский частьысе пого клат)
Вет таче кече гыч мый присягым налше воин улам, старшинан каптёркыж деке мийышым. М. Майн Ведь с сегодняшнего дня я – воин, принявший присягу, подошёл к каптёрке старшины.
капут
разг., шутл. капут; гибель, конец
Если тиде пулемётыш от логалте, значит мыланна капут. С. Вишневский Если в этот пулемёт не попадёшь, значит, нам придёт капут.
капцака
Г.
жестянка, железная пластинка, значок, бляха на сбруе (калай ластык)
Той капцака медная жестянка.
Шарга картуз лепкӓштӹжӓт йӓкӹр дон таваран капцака. В. Патраш И на козырьке кожаной фуражки значок с изображением якоря и топора.
капчыра
диал. не крепкий, не твёрдый (о кочане капусты)
стать взрослым, большим
Тынар капым нумалынат, а койышет йочан гай. Стал таким большим, а ведёшь себя, как ребёнок.
Мӱшкырым нумалаш забеременеть.
Марпан аваже, Овдачи, Кошаръялыш марлан толын. Ик идалык гыч мӱшкырым нумалын. «Марий ӱдыр.» Мать Овдачи Марпа вышла замуж в Кошаръял. Через год забеременела.
Идиоматическое выражение. Основное слово: нумалаш
кап-кылым (капым) погаш
возмужать, стать взрослым, подрасти
Мый тыште погенам кап-кылым, Уш-акылым вийдаренам. М. Якимов Здесь я вырос, развил свой ум.
Идиоматическое выражение. Основное слово: погаш
могырым (капым, кап-кылым, лулегым) тодышташ
1) разминаться, делать разминку; давать физическую нагрузку телу, организму
Эр еда капнам пырля тодыштына. Кеҥежым поро йолташна – велосипед, а телым – ече. И. Иванов Каждое утро вместе разминаем свои тела. Летом наш добрый друг – велосипед, а зимой – лыжи.
2) маяться (тяжёлой работой, физическим трудом); ломать себя тяжкой работой
Самырык-влаклан нӧргӧ капыштым изинекак тодышташ логале. П. Корнилов Молодым пришлось ломать свои неокрепшие тела с малых лет.
Идиоматическое выражение. Основное слово: тодышташ
становиться крепким телом; набираться тела, силы
Эрге тырлыш, капым чумыраш тӱҥале, кече гыч кечыш кушкеш да кушкеш. «Ончыко» Сынок поправился, начал крепнуть телом, с каждым днём всё растёт и растёт.
Идиоматическое выражение. Основное слово: чумыраш
капынь
диал. посл. выражает место, вдоль которого совершается действие; передаётся предлогами по, вдоль
Пристань капынь чодыра. М.-Ятман Вдоль пристани лес.
Смотри также: мучко
капыр
Ⅰ
1. сущ. орда, банда; разбойники
Фашист капыр фашистская орда
тушман капыр вражеская банда.
2. вводн.сл. беда; употр. для выражения сожаления
– Шинче, шинче, ит вашке… Э-э, капыр, кочкашат ышна шынде, – Марпа пелештыш. О. Тыныш – Сиди, сиди, не спеши… Э-э, беда, даже не посадили за стол, – сказала Марпа.
Ⅱ
прил. диал. капризный
Капыр еҥ капризный человек.
Смотри также: келесыр
капырланаш
-ем
диал. капризничать
Молан капырланет? Почему капризничаешь?
Смотри также: кишланаш
капюшон
капюшон (шӱша пеленсе вуй петыртыш, вуйчием)
Куртка капюшон капюшон куртки.
капюшонан
с капюшоном
Капюшонан плащ плащ с капюшоном.
кар
Ⅰ
1. прил. тугой; крепко скрученный, сплетённый, свитый
Каркандыра туго свитая верёвка.
Кар тӱргандыран ош шовыржо мландеш вочшо лум гае. Муро А белый кафтан с крепко скрученной оторочкой словно выпавший на землю снег.
Сравни с: чоткыдо
2. прил. перен. острый, напряжённый, драматический
Кажне айдеме кар жапшым эн нелылан, эн орлыканлан шотла. М. Шкетан Каждый человек считает своё напряжённое время самым тяжёлым, самым мучительным.
Сравни с: тургым
3. сущ. трудность, безвыходность; положение, при котором не найти выхода, исхода
– Паша саяк огыл, илышна карыш шуын, – манеш тудо (Карышев). – Кузе шонет, Яков Петрович, шылаш, куржаш кӱлеш вет? «Ончыко» – Дела плохи, жизнь у нас дошла до безвыходного положения, – говорит Карышев. – Как думаешь, Яков Петрович, надо ведь скрыться, убежать?
Сравни с: туткар
Ⅱ
долото
Вопшым ышташ торештоварым, карым, ковым кучылтыт. Для изготовления борти применяют топор с поперечным лезвием, долото, пазник.
кар-р
подр.сл. – подражание карканью
Кенета шемкорак ден чаҥа-влак уло пашанам лугыч ыштышт: кар-р да кар-р шотдымын караш тӱҥальыч. Г. Пирогов Вдруг всю нашу работу прервали грачи и галки: они беспорядочно стали каркать: кар-р, кар-р.
кара
этн. ряженый (в праздник Рождества)
Вара, суапым ыштен, кара кува-шамыч кодыге вес пӧртышкӧ лектын кайышт. Ю. Артамонов Потом, отблагодарив, ряженые ушли гурьбой в другой дом.
Сравни с: мӧчыр
карабин
карабин (кӱчык винтовка)
Карабиным эрыкташ чистить карабин.
Ороспай карабиным, кердым нале да лектын куржо. В. Иванов Ороспай схватил карабин, саблю и убежал.
караван
1. караван; группа животных, перевозящих грузы, людей (нелытым, айдемым вер гыч верыш кондыштшо животный тӱшка)
Верблюд караван караван верблюдов.
Сравни с: ӱштыган
2. караван; группа следующих торговых судов (иктаж-кушко кайыше судно тӱшка)
Юл вӱд дене иеш караван – кӧ гын первый? Оҥайыс палаш? А. Бик По Волге плывёт караван – интересно узнать, кто же первый?
Индеш гана нунын (руш торговой-влакын) караванышт Юл векыла каен да шыжым ӧрдыж верла гыч сату дене пӧртылын. К. Васин Девять раз караван русских торговцев уходил в сторону Волги и возвращался осенью с чужих земель с товаром.
каравондо
ткац. притужальник; палка для припирания навоя
каравыра
мед. свинка (йоча чер)
Каравыра дене черланаш заболеть свинкой.
карака
зоол. карась (йошкар шулдыран карп тукым кол)
Каракаланат шкаланже шке игыже сай. Калыкмут И карасю свой детёныш хорош.
А ерлаште шӧртньӧ тӱсан карака ден тото илат. М.-Азмекей А в озёрах водятся золотистые караси и лини.
каракалпак
1. каракалпак (Каракалпакийыште илыше тӱҥ калык)
Тиде оазис. Тушто туркмен, киргиз але каракалпак-влак вольыкым кӱтат. Я. Элексейн Это оазис. Там пасут скотину туркмены, киргизы или каракалпаки.
2. в поз.опр. каракалпакский
Каракалпак йылме каракалпакский язык
каракалпак муро каракалпакская песня.
караквӓтӹ
Г.
зоол. жулан (кайык)
каракуль
1. каракуль (кудыр межан пача коваште)
Шем каракуль чёрный каракуль.
2. в поз.опр. каракулевый
Каракуль упш каракулевая шапка
каракуль шӱша каракулевый воротник.
каракъял
Г.
1. ткац. треножник для ворот; подставка для навивки ниток для тканья
Смотри также: агуртньо пӱкен
2. вид вышивки (тӱр лӱм)
заорать, закричать, рявкнуть
– Мыйымат кырыза тугеже, мый приказчик улам! – ындыже Йыван карал колтыш. А. Юзыкайн – И меня тогда тоже бейте, я приказчик! – теперь уже закричал Йыван.
Составной глагол. Основное слово: каралаш
заорать, закричать
«Тый ситмыж улат! Тыйын мландет Кошанур чоҥгаште!» – карал шындыш Атбаш. Н. Лекайн «Ты пришелец! Твоя земля на Кошанурском холме!» – заорал Атбаш.
Составной глагол. Основное слово: каралаш
каралаш
Ⅰ
Г.: кӓрӓлӓш
-ам
однокр.
1. разг. выпучить, вылупить, вытаращить (глаза); широко раскрыть глаза
– Ну-у, – бурлак шинчажым карале. – Лӱмемат паледа? К. Васин – Ну-у, – вылупил глаза бурлак. – И имя моё знаете?
2. зевнуть, разинуть (рот)
Ала-кушеч олагорак толын шинче да кок гана умшажым карале. И. Васильев Откуда-то прилетела серая ворона и два раза зевнула.
Ⅱ
Г.: кӓрӓлӓш
-ам
однокр. заорать, закричать; громко крикнуть
– Мо пеш кужун коштат? – карале Иван Ефимовичын ватыже. М. Казаков – Что так долго ходишь? – заорала жена Ивана Ефимовича.
Тиде шонымаш дене тудо (Токпай) уло кертмын карале: «Мыят эргымым Озаҥыш колтем. Тек тунемже!» К. Васин С такой мечтой Токпай во всю мочь закричал: «И я сына пошлю в Казань. Пусть учится!».
Составные глаголы:
– карал колташ
– карал шындаш
каралташ
Г.: кӓрӓлтӓш
-ем
1. вытаращить, выпучить (глаза)
Рвезе йырым-йыр ончале, шинчажым каралтыш. В. Исенеков Парень посмотрел вокруг и выпучил глаза.
«Чынак мо?» – шинчажым каралтыш ӱдыр. Н. Лекайн «Правда что ли?» – вытаращила глаза девушка.
2. раскрыть, разинуть (рот)
Кузьма ала-мом пелештынеже ыле, умшажымат каралтыш. П. Корнилов Кузьма хотел что-то сказать, даже рот разинул.
Эльвирам ужын, рвезе шинчажымат каралтыш. А. Мурзашев Увидев Эльвиру, парень даже рот разинул.
карамель
карамель (кампет сорт)
Карамельым налаш купить карамели.
карандаш
карандаш
Чиян карандаш цветные карандаши
йошкар карандаш красный карандаш
карандаш дене сӱретлаш рисовать карандашом.
Кушто тушман, кушто яра вер – карандаш дене палемдылыт. Н. Лекайн Где враг, где свободное место – отмечают карандашом.
Икана урок годым Мигыта Йываным ӧрдыжшӧ гыч карандаш дене шуралтен колтыш. А. Юзыкайн Однажды на уроке Мигыта ткнул Йывана в бок карандашом.
карантин
1. карантин (чер шекланымаш)
Карантиным чыташ выдержать карантин.
Мыланна общежитийыште кошташ ок лий: карантиныште улына. В. Юксерн Нам нельзя ходить по общежитию: находимся в карантине.
2. в поз.опр. карантинный
Карантин жап карантинный срок.
карап
разг. корабль
1904 ийыште Йогор «Потёмкин Таврический» карапыште лийын. С. Чавайн В 1904 году Йогор был на корабле «Потёмкин Таврический».
карапуз
разг. шутл. карапуз (кӱжгӧ изи капан йоча нерген)
карас
Г.
зоол. карась
Карас ӹмӹлӓн дӓ лявӹрӓн пӱӓвлӓштӹ ӹлӓ. В. Тетюрев Карась обитает в тенистых и илистых прудах.
Смотри также: карака
каратель
каратель (карательный отрядын участникше)
А эр велеш каратель-влак хуторым авырен налыныт. «Мар. ком.» А под утро каратели окружили хутор.
карательный
карательный (иктаж-молан наказатлаш, орландараш шонышо)
Ялыш карательный отряд толын. Н. Лекайн В деревню прибыл карательный отряд.
караул
1. караул (иктаж-мом оролышо воинский подразделений)
Почётный караул почётный караул
караулым алмашташ сменить караул.
Ял гыч лекмашеш полевой караулым шогалтышна. В. Сави На выходе из деревни выставили полевой караул.
2. межд. караул (крик о помощи при опасности)
Караулым кычкыраш кричать караул.
(Елук:) Ой, карау-ул, пуштыт! М. Рыбаков (Елук.) Ой, карау-ул, убивают!
«Караул! Утарыза!» – кычкырем. Ял марте мӱндыр, кӧ колеш? В. Иванов «Караул! Спасите!» – кричу. Но до деревни далеко, кто услышит?