Большой марийско-русский словарь

шӱм

шӱм
Ⅰ
1. сердце; центральный орган кровообращения
    Шӱм кырымаш биение сердца
    черле шӱм больное сердце.
    Модест кугыза шӱмжӧ дене йӧслана. В. Иванов Старик Модест мается сердцем.
    Альбинан корштышо шӱмжӧ эркын дене пареме. М. Иванов Больное сердце Альбины постепенно поправилось.
2. перен. сердце, душа; символ средоточия чувств, переживаний, настроений человека
    Ава шӱм сердце матери
    йӧратыше шӱм любящее сердце.
    – Ой, тугай годым, палет, кузе шӱмлан йӧсын чучын колта. «Ончыко» – Ой, в такое время, знаешь, как на сердце тяжело.
    Тидым шарналтымеке, Эрпатырын шӱмыштыжӧ тушман деч утлаш ӱшан ылыж кайыш. К. Васин Вспомнив это, в сердце Эрпатыра загорелась надежда спастись от врага.
Сравни с: чон
3. перен. сердце, душа; символ отзывчивости, доброты
    – Янлыкат шке игыжым чамана, йоча дек нимогай шӱмет уке. «Ончыко» – И звери своих детёнышей жалеют, у тебя к детям никакого сердца нет.
Сравни с: чон
4. перен. ед.ч. 1 л. употр. как ласковое, нежное обращение к кому-либо: сердце моё
    – Шӱмем, – манеш Акнаш, ӧндалын, Окавийым шупшалеш. С. Чавайн – Сердце моё, – говорит Акнаш, обнимая, целует Окавий.
5. перен. сердце; центр, главная часть чего-либо, важнейшее место чего-либо
    Мемнан планетын шӱмжӧ – тиде Йошкар площадь. «Ончыко» Сердце нашей планеты – это Красная площадь.
    Тиде чылажат теве кушко виктаралтын: Смоленскым руалтен налаш, тушеч мемнан элын шӱмышкыжӧ – Москвашке – керылт пураш. П. Корнилов Всё это вот на что нацелено: захватить Смоленск, оттуда напасть на сердце нашей страны – Москву.
6. в поз.опр. сердечный, сердца; связанный с сердцем
    Шӱм чер болезнь сердца.
7. в поз.опр. сердечный, душевный; связанный с чувствами, переживаниями
    Шӱм шижмаш сердечные чувства.
    – Санденак корным палем, – Эрпатырын йӱкыштыжӧ кугу шӱм ойго шижалтеш. К. Васин – Поэтому знаю дорогу, – в голосе Эрпатыра чувствуется большое сердечное горе.
Сравни с: чон
8. в поз.опр. сердечный; связанный с любовью, влюблённостью
    Шӱм таҥ сердечный друг
    шӱм паша сердечные дела.
    Елушат шканже шӱм пелашым муын. В. Иванов И Елуш нашла себе сердечного друга.
    – Уке, шӱм тулем дене модаш эрыкым тетла ом пу! В. Иванов – Нет, больше не позволю играть моими сердечными чувствами (букв. сердечным огнём)!
Идиоматические выражения:
– уло шӱм дене, уло чон дене
– уло шӱмым пуаш, уло шӱмым пышташ
– шӱм вургыжеш, чон вургыжеш
– шӱм вургыж, шӱм вургыжын, чон вургыж, чон вургыжын
– шӱм йӱкша, чон йӱкша
– шӱм йӱла, чон йӱла
– шӱм когарген коштеш, чон когарген коштеш
– шӱм кӱжгемаш
– шӱм лушкаш, чон лушкаш
– шӱм нӧлталтеш
– шӱм ок нумал
– шӱм ок шупш, чон ок шупш
– шӱм пӧртылеш, чон пӧртылеш
– шӱм пытен, чон пытен
– шӱм утен, шӱм утен каен
– шӱм ӱжмӧ почеш
– шӱм шелаш
– шӱм шолеш, чон шолеш
– шӱм шолын
– шӱм шула
– шӱм шулен, чон шулен
– шӱм шупшеш, чон шупшеш
– шӱмеш келге кышам кодаш
– шӱмеш пижаш, чонеш пижаш
– шӱмеш возаш, шӱмыш возаш, чонеш возаш, чоныш возаш
– шӱмеш пиждыме, шӱмыш пиждыме
– шӱмлан изин-кугун чучеш, чонлан изин-кугун чучеш
– шӱмлан кӱчымын чучеш, шӱмлан каньысырын чучеш, шӱмлан шыгырын чучеш, чонлан кӱчымын чучеш, чонлан каньысырын чучеш, чонлан шыгырын чучеш
– шӱм рӱп лие, шӱмлан рӱп лие, чонлан рӱп лие
– шӱмым иша
– шӱмым йӱлалтараш, шӱмым йӱлалташ, шӱмым когарташ, чоным йӱлалтараш, чоным йӱлалташ, чоным когарташ
– шӱмым кочкеш, чоным кочкеш
– шӱмым кӱрышташ, чоным кӱрышташ
– шӱмым нулташ, чоным нулташ
– шӱмым почаш, чоным почаш
– шӱм почын, шӱмым почын, чоным почын
– шӱмым савыраш, чоным савыраш
– шӱмым сорлыклаш
– шӱмым тарваташ, чоным тарваташ
– шӱмым туржаш, чоным туржаш
– шӱмыш пернаш, шӱмышкӧ пернаш, шӱмыш логалаш, шӱмышкӧ логалаш, чоныш пернаш, чоныш логалаш
– шӱмыш налаш, шӱмышкӧ налаш, шӱмыш пышташ, шӱмышкӧ пышташ
– шӱмыштӧ нумал кошташ, шӱмыштӧ нумалын кошташ
Ⅱ
Г.: шӹм
чувство, чувствительность; ощущать, способность воспринимать раздражения
    Шӱмым йомдараш потерять чувствительность.
    Кылмыме дене парня-влакын шӱмышт пытен. От холода пальцы потеряли чувствительность.
Ⅲ
Г.: сӱм
1. кора (дерева)
    Вичкыж шӱм тонкая кора
    нӧргӧ шӱм молодая кора
    куэ шӱм кора берёзы.
    Чодыра мераҥат, карсакат телым тыгыде вондерым кочкын илат, руэн йӧрыктымӧ шопке шӱмым нултат. М.-Азмекей И лесной заяц, и заяц-русак зимой питаются мелкими кустарниками, обгладывают кору сваленных осин.
    Шыжым писте шӱмым тӧргалташ йӧсӧ, но сонарзе кертеш. «Ончыко» Осенью снимать кору липы трудно, но охотник может.
2. кожура, кожица, корка; внешняя оболочка плодов, семян
    Олма шӱм кожура яблока
    лимон шӱм корка лимона.
    Фасольын нӧшмыжӧ ӱмбачын шӱм дене леведалтын. «Ботаника» Семена фасоли сверху покрыты кожурой.
    Пареҥге шӱм шкак тӧргалтеш, кодшыжым йоча-шамыч кидышт дене эрыктат. Н. Лекайн Кожура картофеля сама отстаёт, оставшуюся дети чистят руками.
3. скорлупа; твёрдая природная оболочка чего-либо
    Вырвур пӱкшым иштарен кучен, шӱмжым пурын, томжым кочкеш. А. Фёдоров Вырвур, зажав орех, разгрызая скорлупу, съедает ядро.
    Ур ончыл пӱйжӧ дене пӱкш шӱмым пеш сай пудыртен кертеш. «Биологий» Белка передними зубами очень хорошо может расколоть скорлупу ореха.
4. шелуха; отбросы, состоящие из (негодной в пищу) оболочки овощей, семян
    Кавун кичке шӱм шелуха семян тыквы
    шоган шӱм шелуха лука.
    (Рвезе) уло вийже дене симанке шӱмым шӱвал-шӱвал колта. В. Косоротов Парень изо всех сил выплёвывает шелуху семечек.