Большой марийско-русский словарь

шинча

шинча
Ⅰ
Г.: сӹнзӓ
1. глаз, глаза; орган зрения
    Шем шинча чёрные глаза
    шинчам кумаш закрыть глаза
    пел шинча дене ончаш смотреть одним глазом.
    Эвраш шинчам чоян пӱяле пеленже улшо ялчылан. С. Вишневский Эвраш хитро подмигнул находящемуся рядом с ним батраку.
    Качырийын чонжо ишалте, шинча йырже вӱд нале. З. Каткова Сердце сжалось у Качырий, на глазах её выступили слёзы.
2. глаза; взгляд, взор
    Шинчам кусараш перевести взгляд
    шинчам кораҥдаш отвести глаза.
    Алексейын шӱмжӧ утыр чот кыраш тӱҥале, шинчажат ылыже. В. Иванов У Алексея сильнее стало биться сердце, глаза оживились.
    Григорий Петровичлан Тамара ончылан шогалаш тӱкныш. Тыманме жаплан шинчашт вашлие. С. Чавайн Григорию Петровичу пришлось встать перед Тамарой. На короткий миг их взгляды встретились.
3. глазок; углубление на поверхности картофельного клубня
    (Пареҥге) клубень ӱмбалне шинча-шамыч улыт. Нине шинча-шамыч клубеньын мучашыштыже да кокла ужашыштыже улыт. «Ботаника» На поверхности клубня картофеля имеются глазки. Эти глазки находятся на конечной и средней части клубня.
4. глазок, глазница; отверстие, круглое пятно, кружок
    Шокте шинча ячейка сита (решета).
    Шиждымын йылдыроҥ шергылт кайыш. Ик (окна) шинча шаланен. В. Любимов Внезапно что-то звякнуло. Разбилось одно оконное стекло (букв. глаз).
    Теве умбалне, тайга кокла гыч, кок тул шинча йолт-йолт волгалт кайыш. Г. Чемеков Вот вдалеке, из тайги, сверкнули два огонька (букв. огненные глаза).
5. глаз, зрение; способность видения, присущая человеку благодаря тому или иному занятию, профессии и т.п.
    Ончыч Марина чылажымат йоча шинча дене вискален, кӱлеш-оккӱл годымат воштылын, юарлен. П. Корнилов Прежде Марина всё мерила детскими глазами, смеялась по пустякам, шалила.
    – Икманаш, илышым художник шинча дене ончаш да тудым аклен мошташ тунем. Г. Пирогов – Одним словом, учись смотреть и оценивать жизнь глазами художника.
6. в поз.опр. глазной; связанный с глазом (глазами); относящийся к болезням глаз и их лечению
    Шинча мазь глазная мазь.
    (Апакаев) кумлымшо ийлаште райбольницыште шинча эмлыше лийын. М. Сергеев Апакаев в тридцатых годах был глазным врачом в райбольнице.
    Свежа кочкышым от уж. Сандене шинча чер пеш чот шарла. А. Эрыкан Свежих продуктов не видишь. Поэтому очень сильно распространяется глазная болезнь.
Идиоматические выражения:
– кеч ик шинча дене ужаш ыле, кеч ик шинча дене ончалаш ыле
– шинча онченак
– кӧн-гынат шинчаш ончаш, кӧн-гынат шинчашке ончаш
– могай шинча дене ончаш
– уто шинча
– шинча возаш
– шинча гыч йомаш, шинча ончыч йомаш
– шинча ден пылыш
– шинча деч ӧрдыжтӧ кодаш огыл
– шинча кандаше лияш
– шинча коймо марте
– шинча кушко онча
– шинча ончык толаш
– шинча ончылно
– шинча ончылно кучаш
– шинча ончылно шогаш, шинча ончылно кончаш, шинча ончылно кояш
– шинча почылтеш, шинча почылтын
– шинча семын аралаш, шинча семын шекланаш, шинча гай аралаш, шинча гай шекланаш
– шинча шалана, шинча шарла
– шинча шӧрын ончаш, шинча шӧр дене ончаш
– шинчалан кояш
– шинчалан ӱшанаш огыл
– шинчалан пернаш, шинчалан логалаш, шинчалан верешташ, шинчалан керылташ, шинчаш пернаш, шинчаш логалаш, шинчаш верешташ, шинчаш керылташ
– шинчам караш, шинчам карен шындаш
– шинча кумен, шинчам кумен
– шинчам налаш огыл, шинчам кораҥдаш огыл
– шинчам пашкарташ
– шинчам почаш
– шинчам почаш ок лий
– шинчам пыч-пыч ышташ, шинчам пыч ышташ
– шинчам шуйкалаш
– шинчам шуралташ ок кой
– шинчаш пернаш, шинчашке пернаш, шинчалан пернаш, шинчаш возаш, шинчаш тӱкнаш, шинчаш логалаш, шинчашке возаш, шинчашке тӱкнаш, шинчашке логалаш, шинчалан возаш, шинчалан тӱкнаш, шинчалан логалаш
– шинчаш шӱвалаш, шинчашке шӱвалаш
– шке шинча дене
Ⅱ
этн. петля, узел в ткацкой основе
    Шӱртын ик шӧргалтышыжым шинча маныт. В. Васильев Одну петлю на ткацкой основе называют глазком.