Ⅰ
раздвигать
Рожым шыраш. Мланде шелын, тудо рожым тоя дене шырем (Ӧ.Б.). Мемнан коклаш шыренак пурен шинче. Омсаш шырен пурышым. Калык коклаш кидше дене шырен пурыш.
Ⅱ
скалить зубы (смеяться)
Пӱйым шыраш. Еҥ имне пӱйым шыра (Ӧ.Б.). А мастерем шырен: «Чодыра маскат кертеш тыге шроплен. Уш лыҥ ок кӱлыс» (В.К.)
1) греть, пригревать
Кече шыраҥдарен онча. Коҥга тул шыраҥдарен йӱла.
2) доводить до исступления
Ныл ий годым Орина, каче-влак ваштареш тул ойыпан канде пеледыш гай шинчажым кумалтен, вуйжым важык ыштен, нуным шыраҥдарен (М.Ш.)
журчать
Чодырасе изэҥер кеҥеж гоч шыргыктен шинчыш, шыже велеш вийже пытыш ‒ кылмыш.
прич. от шыргаш
Эҥерыш шыргыше памаш вӱд семын турий муро мылам шокта (Онч.)
мясо сушёное
‒ Мо тиде? ‒ Коштымо шыл. Шырдан маныт (В.К.). А шырдан шыл ‒ марийын корно шапаш: куштылго, тутло, ок шоно шопаш (В.К.)
ухмылка, усмешка
Валя гына шӱргӧ лукысо шырийжым шылтен шуктыш (Ю.Г.)
опылиться
Уржа шыркаҥаш тӱҥалме годым нур ӱмбалне пурак гай веле нӧлталтеш.
опылять
Чыла мӱйшудым шке шыркаҥденам, тений майданжым пырт кугемденам (Онч.). Мӱкш-влак пеледыш гыч пеледышыш чоҥештылыт, нуным шыркаҥдат.
опыление
Киярым шыркаҥдымаш. Помидорым шыркаҥдымаш.
опылённый
Шуэныт шыркаҥше пеледышым тодыл да маныныт: «Ончыза, ок лий саскаже» (В.К.)
коробок спичечный
Тыйын ончылнет кийыше шырпате омем возен кертеш, манат? (А.Арс.)
расщепляться, раздробляться, расчленяться, разделяться
Посна-посна илен толашен, чумыр марийын калык вийже шырпешталтеш (МЧ)
расщеплять, раздробить
Атомым шырпештараш. Вӱдым арулык чӱчалтыш атомлан шырпештарем (В.К.). Тыге, икте-весе деч ойырлен илаш тӱҥалыда гын, тендам вашке шырпештарен пытарат (Пӱр.)
Ⅰ
лемех
Агавуйын кӱртньӧ кӱзыжым шырт маныт. Плугын шыртше, рок дене йылгыжын, ший гай веле коеш.
Ⅱ
злой дух
Шырт ия гане, курыкышто, чодыраште, памаш воктене ила, еҥым черландара (Ӧ.Б.)
колбаса (ММ)
Каваш оптат шылым, шинчалтен, вара, салмаш пыштен, коҥгаш шындат, тушто кӱэш ‒ шыртан лиеш (Ӧ.Б.)
образ
Нуно (миф, кӱкшӧ ой, философий), тиде шыртышыш пурен, могай-гынат кугу вийым погат да куат дене тӱзланат (МЭ)
1) капелька
Йӱр шырча. Йӱр йӱрын кайыш, кожышто шырча веле кеча (Ӧ.Б.)
2) жемчуг
покрыться каплями, отмокнуть, конденсироваться
Йӱштӧ пырдыж нӧра пӱжалтын. Кӱ шырчына. Вӱд шырча йога (В.К.)
ровно, дружно, сплошь
Чывиге шырык лектын, муныжо шӱктемыш каен огыл, чыла игаҥын (Ӧ.Б.). Озым шырыкак лектын, иктӧр (Ӧ.Б.)
скорость, темп
Тиде шырым дене илаш лиеш, пеш нужнан огыл, пеш поян огыл, кыдал шот дене (Ӧ.Б.). Мый шке шырымем дене эркын ошкылам. Мыйын йолташемын паша шырымже пеш писе. Моткоч вольнаш каен улына, тиде сайыш ок шукто. Шырымна ялтак пытен (Ю.Г.)
озимь, росток
Шыже шытышлан куанаш ок лий: лум йымалнат пунышкен кертеш але йӱштӧ кылмыктен локтылеш (Ф.М.)
буланый (о масти лошади) (ММ)
Шыште-саре имне.
желтоватый, восковитый (о цвете) (ММ)
Шыштешке уржа. Шыштешке тӱсан.
дойти до восковой спелости
Уржа пасу шыштыланен шога (М.Ш.)
оживить, воскресить
Юмо Исусым ылыжтарен (БЛ). Тошто марий йӱлам ылыжтараш.
поджигатель
Сар ылыжтызе. Пӧртым ылыжтызым кученыт да тулыш шкенжымак кудалтеныт.
1) растопка
Коҥгаш олтымо годым ожно ылыжтыш семын чырам кучылтыныт. Ылыжтышлан кукшу нулго оргаж сай.
2) зажигание тех.
Машинан ылыжтыш системыже пудырген.
пылкий, горячий (о человеке)
Ылыжче кавказче сценыш лекте. Мыйын йолташем моткоч ылыжче айдеме ‒ шижынат от шукто: ылыж кая.
легковоспламеняющийся
Кукшу шудо, кошкышо оргаж ‒ ылыжчык вер, тул вашке налын кертеш.
мучиться, страдать
Арам те шонеда тыге, вурсен гусарым ‒ чапын шочшым: сӧйлаште коштын, ындырген, ок пале шӱм пашаште шотшым (В.К.)
1) значение, смысл
Мутын ыҥже. Тиде ойлыметын нимогай ыҥжат уке. Алфавитым вашталтымашын ыҥже моткоч кугу лийын. Икте-весышт нергеште чоя ыҥым кучат гынат, тудым тӱжваке огыт лук (Онч.)
2) идея, замысел
Поэмын ыҥже. Романын ыҥже. Мыйын ушыштем кенета тыгай ыҥ шочо ‒ лектын куржаш, да вашкерак. 1938 ийысе йылме реформын тӱҥ ыҥже ‒ марла возымашым руш орфографийлан келыштарымаш.
значимый, имеющий значение
Суффикс ‒ мутын ыҥан ужашыже.
изменение значения (результат)
Ыҥвесемдыш мутым йӧршеш вашталтен кертеш.
изменение значения (процесс)
Ыҥвесеммаш тӱрлӧ семын эртен кертеш.
1) толк; толковый, разумный
Мый тудым ик ганат ужын омыл гынат, пеш ыҥгайлан шотлем (Онч.). Пашам ыҥгайже дене ыштет гын, от нойо (ММ)
2) сознательно, разумно
Вот садлан, йолташ-влак, тиде шарнымашым корно курго семын налза те ыҥгай (В.К.)
способность (ММ)
Студентын тунемаш ыҥдыкше ялт уке (ММ)
способный, даровитый
Ыҥдыкан рвезе семын тудым тунемаш вес элыш колтеныт. Ыҥдыкан шахматче.
неспособный
Тунемаш ыҥдыкдыме рвезе. Ыҥдыкдыме шымлызе.
усвоить
Лекцийыште пуымо материалым ыҥлышаш улыт. Тиде темым вигак ыҥлаш куштылго огыл, тудым эше шкевуя пурын лекде ок лий.
разумный, рассудительный, понимающий
Ыҥле айдеме. Ыҥле ошкылым ышташ.
рассудительность, разумность
Ыҥлыкше дене ты ӱдыр пешыжак огеш ойыртемалт гынат, тудын койышыштыжо ала-мо тугай уло, мо весым ӱмбакыже ончалаш тарата.
крест, крестик
Йошкар ырес. Ший ырес. Шӱйысӧ ырес. Черкывуйысо ырес.
цепочка для крестика
Шӱйыштыжӧ шӧртньӧ ырескыл кечеш волгалт-волгалт колта.
крест-накрест, крестообразно
Оҥам ыресла пыштыш. Шӱртым ыресла пӱшкыльым. Тӱрым ыресла тӱрлаш. Ыресла тӱран тувырым чиен.
беспорядочно, хаотично, как попало
Чодыраште йӧрлшӧ пушеҥге-влак ыресла-кутла кият.
перекреститься, скреститься, пересечься (о путях, жизни, судьбе)
Ечет ыреслалтын шогальыч, шогальым ечем ыреслалтын (В.К.)
мелочь, мелкая монета, разменная монета
Кондуктор ыш шукто вик налын ‒ камвозо ырший муралтен (А.С.)
примета
Калык ырым. Рушын мурыжо ок пыте, марийын ырымже ок пыте (ММ). Ырым почеш, тений теле луман лийшаш (Онч.)
суеверный
Ырыман еҥ, кастене миен йодат оксам, ок пу, шуко марий кастене ок пу нимомат (Ӧ.Б.)
О сайте
Инструкция