Большой марийско-русский словарь

йылме

йылме
Ⅰ
Г.: йӹлмӹ
1. анат. язык; мышечный орган в полости рта, являющийся органом вкуса, речи
    Йылме дене нулаш лизать языком
    йылме мучаш кончик языка
    йылмым ончыкташ показать язык.
    Шке пӱй шке йылмым ок пурл. Калыкмут Свои зубы не укусят свой язык.
    Йылмылан да пӱйлан пыде-подо чучеш. М. Шкетан Чувствую что-то твёрдое на языке и в зубах.
2. перен. язык, язычок; в колоколе: металлический стержень, производящий звон ударами о стенки
    Оҥгыр йылме язык колокола.
    (Венцов) вечевой оҥгыр воктеке ошкыл лекте. Пытартышлан оҥгыр йылмым кум гана шупшыл-шупшыл колта. В. Юксерн Венцов вышел к вечевому колоколу. Под конец дёрнул три раза за язык колокола.
3. перен. язык, язычок; о чём-либо, имеющем удлинённую, вытянутую форму
    Шагат йылме маятник часов
    виса йылме стрелка весов
    тул йылме язык пламени.
    Пӧрт-влак шолдыртатен йӱлат, йошкар тул йылме кавашке кынелеш. Н. Лекайн С треском горят дома, огненные языки пламени поднимаются в небо.
    Ӱжара тул йылмыж дене кава помышым нула. О. Ипай Заря своим огненным языком лижет небосвод.
Идиоматические выражения:
– йылме возаш
– йылме йомын
– йылме когар
– йылмым кучаш
– йылме лудымо, йылмыште лу уке
– йылме лывырга
– йылме мучаш дене ойлаш
– йылме мучашыште
– йылмет нелат, йылметым нелат
– йылмым нелаш
– йылмым пидаш
– йылме пазар
– йылме почылтеш
– йылмым пурлаш
– йылмым пӱчкаш
– йылме рончылтеш
– йылмым тӱгаташ
– йылмым шалаш колташ
– йылме рудалтеш
– йылмым рудаш
– йылмым рӱдаш
– йылмылан тале
– йылме ок савырне
– кузе йылме савырна
– йылмым суралаш
– йылме ок тарване
– йылмылан керташ
– йылметлан кукшо кошарге
– йылмеш толаш
– йылме тӱкнылеш, йылме тӱкна
– йылмылан пыташ
– йылмылан кӱсеныш ок пуро
– йӹлмӹ пӱкшемӓлтеш
– йӹлмӹ сӓрнӓ
– йӹлмӹ ӓнгӹрӹм пӱӓ, йӹлмӹ рекӓм пӱа
– йӹлмеш сыван лӓктӓш
– йӹлмӹ тӧр гӹц тӧрӹш кеӓ
– йылме чыгылтеш
– йӹлмӹ шӱтлӓлтӓш
– йӹлмӹм ӹрзӓш
– попалтымашеш йӹлмӹ кӹрӹн ак вац
– ташмарлымы йӹлмӹ
– шӹре йӹлмӹ
– йылмым шумаш
Ⅱ
Г.: йӹлмӹ
1. лингв. язык; система словесного выражения мыслей, обладающая определённым звуковым и грамматическим строем и служащая средством общения в человеческом обществе
    Марий йылме марийский язык
    руш йылме русский язык
    йот йылмым палаш знать иностранный язык.
    Кождемыр шарна, кузе аваже тушан, иктаж ныл-вич ияш икшывылан, шке шочмо йылмыж дене ойган ныжылге мурым мурен. К. Васин Кождемыр помнит, как мать пела ему, четырёх-пятилетнему ребёнку, на своём родном языке грустные задушевные песни.
    Анна Фёдоровна марий йылмым эркын тунеме, а ме рушла эше огына мошто ыле гынат, ваш-ваш пеш умыленна. Д. Орай Анна Фёдоровна постепенно научилась марийскому языку, а мы, хотя и не знали русского языка, хорошо понимали друг друга.
2. язык; совокупность средств выражения в словесном творчестве, основанных на общенародной звуковой, словарной и грамматической системе, стиль
    Газет йылме газетный язык
    кутырымо йылме разговорный язык
    писательын йылмыжым шымлаш исследовать язык писателя.
    Но сатирический произведенийын йылмыже пӱсӧ лийман. «Ончыко» Но язык сатирических произведений должен быть острым.
    Мый книга йылме дене веле моштем. Коклан радиоприёмник дене Йошкар-Олам колыштам. Ю. Артамонов Я умею только на книжном языке. Изредка слушаю передачи из Йошкар-Олы по радиоприёмнику.
3. язык; речь; способность говорить
    Йылмыж дене вӱд ӱмбач куржеш на словах по воде бежит
    йылме йоммаш потеря речи.
    Орване Кугубай йылмылан пӱсӧ, муренат кертеш, туштымат тӱжем дене шинча, йомакымат колта, воштылта, шортара, шыдештара, паремда. Я. Ялкайн Орванче Кугубай остёр на язык, умеет и петь, знает и загадки тысячами, рассказывает сказки, доводит до слёз, расстроит, успокоит.
4. перен. язык; пленный, от которого можно получить нужные сведения
    Йылмым кондаш привести языка
    йылмым кучаш захватить языка.
    Кумшо кече «йылмым» конден она керт. М. Рыбаков Третий день не можем привести «языка». «
    Фронт наступленийлан ямдылалтеш, мыланна «йылме» кӱлеш», – мане полковник. К. Березин «Фронт готовится к наступлению, нам нужен «язык», – сказал полковник.
5. в поз.опр. языковой, относящийся к языку
    Йылме система языковая система
    йылме кыл языковое родство.
    Ынде кӱчыкын йылме поянлык нерген. Вигак ойлаш перна: самырык-влакын йылмышт але нужнарак, лывырге огыл. М. Казаков Теперь коротко о языковом богатстве. Следует сразу отметить: язык молодых ещё бедный, не выразительный.
    Литературный произведенийым тергыме годым ме эн ончычак йылме йодышыш эҥертена. «Ончыко» При анализе литературного произведения мы коснёмся, прежде всего, языкового вопроса.
Идиоматические выражения:
– ыштыраш йылме