Марийско-русский словарь неологизмов

51тӱнчыктарыме

истерзанный, замученный
А чын, тӱнчыктарыме чын угыч ылыжын (В.К.)

52тӱнчыктарыше

удушливый (РМС)
Тӱнчыктарыше газ.

53тӱнчыкташ

замучить, истерзать
Нуным верешыштак тӱнчыктат.

54тӱнык

нужда, необходимость, надобность; потребность
Кызыт мый тӱныкым шижмаш уке. Машиналан тӱнык уке. Оксалан тӱнык уке.

55тӱнявел

часть света геогр.
Азий ‒ тӱнямбалне эн кугу тӱнявел.

56тӱняволгалтыш

светило
Кече ден йӱдым икте-весышт деч ойыраш манын, тек каваште тӱняволгалтыш-влак лийыт (БЛ)

57тӱняйоҥгыт

мировое пространство (форма существования материи)
Тӱняйоҥгыт илышын законжым пален шогыде, нуно тиде мландыште илен огыт керт ыле (ЯЛ)

58тӱняле

объективный
тӱняле илыш объективная действительность
тӱняле кере объективная истина

59тӱняончалтыш

мировоззрение
Кумалтышмутышто калыкын тӱняончалтышыже палдырна (Онч.)

60тӱнярӱдӧ

центр мира
Ха-ха! Шинчем тӱнярӱдӧ семын! Тӱня пӧрдеш, мыйын йыр пӧрдеш! (В.К.)

61тӱняужмаш

мировосприятие
Йӱла мурышто пеш ныжылге тӱняужмашын кышаже кодын (Онч.)

62тӱняумылымаш

миропонимание
Марий-влакын тӱняумылымашышт чимарий йӱла дене кылдалтын (МК)

63тӱнячоҥалтыш

мироздание
Тӱнячоҥалтышын кузе ышталтмыжым лӱмын шанче шымла.

64тӱняшупшык вий

всемирное тяготение физ.

65тӱҥ

муткылдышлаште гына кучылталтеш:
    тӱҥ калык коренной народ, туземец
    тӱҥ чодыра девственный лес
    тӱҥ поян потомственный богач
    тӱҥ сокыр слепой от рождения
    тӱҥ пушеҥге священное дерево
    тӱҥ онаеҥ первосвященник
    Кумалмаште тӱҥ онаеҥ шке лийын.

66тӱҥ-тӱҥалтыш

1) начало начал, первооснова (ММ)
Материй ‒ чыла илышын тӱҥ-тӱҥалтышыже.
2) первобытный
Тӱҥ-тӱҥалтыш айдеме (Ӧ.Б.)

67тӱҥаш

1) изогнуться
Пурышо еҥ, пӱгӧ семын тӱҥын, пӧрт озам саламлыш.
2) надуться (от обиды)
Оляна куван межнеч эргыже кенета тӱҥын (Ш.О.)

68тӱҥвуй

1) первое лицо (в государстве, городе, селе и т.д.)
2) генеральный
Тудо, ынде кок ий лиеш, кугу ыштыкверын тӱҥвуй директоржо улеш.

69тӱҥгодсо

старинный, стародавний, старосветский
Тӱҥгодсо пушеҥге. Тӱҥгодсо йомак. Тӱҥгодсо коча-шамыч (Ӧ.Б.)

70тӱҥгыл

недвижимость
Мыйын нимогай тӱҥгылемат уке: ни пӧртем, ни клатем.

71тӱҥгылгаш

застыть, окоченеть, одеревенеть, затвердеть; замереть, окаменеть, остолбенеть, оцепенеть
Мланде тӱҥгылген. Рвезе, йӱштыштӧ коштын, ялт тӱҥгылген. Колышын капше тӱҥгылген. Кидше мастарын ок тӱҥгылгӧ, ок шӱртньӧ, лачак пашажым гына шинча (В.К.). Тудо ончале да тӱҥгылген шогале: кок икшыве коклаште тудын Лукиняже модын куржталеш (Онч.)

72тӱҥдаш

1) изогнуть
Тупым тӱҥдаш. Пӱгым тӱҥдаш. Воштырым тӱҥдаш.
2) свести, стянуть (судорогой руки, ноги)
Йолым тӱҥден шынден, тарватенат ом керт, кеч коло.

73тӱҥйогын

русло
Юлын тӱҥйогынжо тыште туран кечывалвелышкыла савырна.

74тӱҥлаш

мотивировать, доказывать
Шке шонымашем мый тыге тӱҥлем. Теоремым тӱҥлаш.

75тӱҥлык

суть, сущность
Тиде кончышын тӱҥлыкшӧ ‒ тудо пеш кужушкен илен кертеш.

76тӱҥлӧ

кардинальный, стержневой
Тӱҥлӧ йодыш. Тӱҥлӧ шонымаш.

77тӱҥогыл

второстепенный
Тӱҥогыл йодыш.

78тӱҥон

великий князь ист.
Моско княжествын тӱҥонжо.

79тӱҥродо

кровный родственник, близкий родственник
Семон мыйын тӱҥродем улеш.

80тӱҥумыллык

суть
Шанчыште йылмын тӱҥумыллыкшо нерген тӱрлӧ шонымаш уло.

81тӱҥшоныш

резюме
Статьян тӱҥшонышыжым рушла пуымо.

82тӱҥшӧ

закостенелый
Эн тӱҥжӧ ‒ поэтын мастарлыкше тӱҥшӧ (В.К.)

83тӱҥъеҥ

глава, руководитель, начальник, главный
Партийын тӱҥъеҥже. Пӧлкасе тӱҥъеҥ.

84тӱҥэҥер

река главная
Кужу-кужу тӱҥэҥерет пурлашкыла лӱҥгалтмыла коеш (Онч.)

85тӱп

коренной, местный
Тӱп калык. Чыла калык кокла гыч пелыже утла тӱп улыт (Куг.).
тӱп имне коренник

86тӱпйӧр

мясо жертвенное (сердце и печень)

87тӱпкалык

коренной народ, абориген
Статистике почеш округышто тӱпкалык-влакын 30150 еҥышт илат (МЭ)

88тӱпкинде

хлеб жертвенный

89тӱпланаш

исчезать, перестать существовать
Пӱжалтын мланде, оварен лавыра. Тӱпланыш йогын… (В.К.)

90тӱр

повод, предлог
Мемнан куатым шыде дене от висе ‒ тушманлан куанаш огеш лек тӱр (В.К.)

91тӱрван

губной, лабиальный (звук, фонема) линг.
тӱрван йоҥйӱк лабиальный гласный (звук)

92тӱрваҥаш

огубляться, лабиализоваться линг.
Марий йылмыште пералтыш тӱрван йоҥйӱк ӱмбак возеш гын, мут мучашысе йоҥйӱк тӱрваҥеш.

93тӱрвыдымӧ

неогубленный, нелабиализованный линг.
Тӱрвыдымӧ йоҥйӱк.

94тӱрвӧ гармоний

лабиальная гармония линг.
Марий йылмыште тӱрвӧ гармоний уло.

95тӱргалташ

клубиться
Корнышто пурак тӱргалтеш. Лум тӱргалтеш. Шикш тӱргалтеш. Шоктмо годым ложаш тӱргалтеш. Тӱргалте пӱтыралтын, лум кынеле меҥгыла (В.К.)

96тӱргочланаш

негодовать, возмущаться
Ты еҥын чукырийланен коштмыжым тӱргочланыде ончен ом керт.

97тӱргочланымаш

негодование, возмущение
Тошто илыш радамым шалатыл пытарышт, мер илыш лунчыргыш, тидлан кӧра калык коклаште тӱргочланымаш тӱҥале.

98тӱргочтараш

перегибать, перебарщивать
Паша шотыштыжо тый тӱргочтарышыч.

99тӱрдымӧ-мучашдыме

безграничный, безбрежный
Тӱрдымӧ-мучашдыме теҥыз. Тӱрдымӧ-мучашдыме степь.

100тӱрзӧ

вышивальщица
Марий тӱрзӧ-влак тӱнямбалнат чапым налыныт.